Gwen van Eijk

Mensen die in aanraking komen met justitie kunnen onderworpen worden aan risicotaxatie. Sinds 2004 gebruikt de reclassering het risicotaxatie- en adviesinstrument RISc (Recidive Inschattingsschalen) om de kans op herhaling van delictgedrag in te schatten en inzicht te krijgen in de ‘criminogene’ factoren die tot het delictgedrag leiden. Op basis van de RIsc schrijft de reclassering adviesrapporten die een rol spelen in beslissingen over straftoemeting, vervroegde invrijheidsstelling, interventies en toezicht. (Hier meer info; in 2018 is de RISc vernieuwd.)

De RISc is geïnspireerd op het instrument OASys (Offender Assessment System) dat sinds 2002 in Engeland en Wales wordt gebruikt. In de VS en in Canada worden vergelijkbare instrumenten gebruikt. Er is in het buitenland – minder in Nederland – veel debat onder wetenschappers (zelf schreef ik er dit en dit over) en in de media over hoe rechtvaardig risicotaxatie is.

Afgezien van enkele verhalen in Amerikaanse media, ontbreekt het aan inzicht in de ervaringen van mensen die zelf onderworpen worden aan risicotaxatie. Online kwam ik de Engelse nationale gevangeniskrant Inside Time tegen waarin gedetineerden schrijven over ervaringen in de gevangenis, onder andere met het risicotaxatie-instrument OASys. In deze blog laat ik aan de hand van hun kritiekpunten zien – ze schrijven niets positiefs over OASys –waarom hun ervaringen belangrijk zijn.

Inaccuraat

Zo lang als OASys bestaat, wordt erover geschreven. De titels spreken boekdelen: ‘What’s the point of OASys?‘ (dec 2007), ‘Dehumanising process of risk assessment’ (dec 2009), ‘OASYs = Obstructive Assessment System’ (mei 2013), ‘Lies, damned lies and statistics’ (sep 2018) en ‘Fruit from a poisoned tree’ (sep 2018). Welke zorgen komen er naar voren?

De meeste brieven gaan over fouten, uiteenlopend van ‘minor issues like registering my religion incorrectly to problems which could impact significantly on any decision made by a Parole Board’. Een 68-jarige first offender was na twee jaar detentie geschokt om zijn assessment te lezen: ‘They say I am a ‘rampant alcoholic’ – not true. That I am ‘a clinical depressive’ – not true. An ‘unfaithful husband’ – definitely not true.’Hij vindt bovendien dat hij door risicotaxatie een straf bovenop zijn straf krijgt: ‘Our punishment is loss of freedom, not to be further punished and our names and permanent records blackened by lies and slander.’

Meer recent schrijft Grant S. – die in totaal 43 jaar kreeg voor delicten van ‘petty fraud to armed robbery’ – dat OASys zo accuraat is als ‘tossing a coin’. Het frustreert hem ook dat zelfs als hij ‘door de hoepels’ van zijn supervisors springt en allerlei cursussen volgt, zijn OASys-score niet verbetert. Overigens zou dit ook kunnen liggen aan het feit dat de programma’s niet effectief zijn, oppert een ander.

Dehumaniserend

Enkele brieven snijden een meer fundamentele kwestie aan: kan risicotaxatie überhaupt accuraat voorspellen? Deze briefschrijver is sceptisch over de ‘standardised structured approach’ en legt dit uit aan de hand van een gedachtenexperiment: stel dat we op basis van de factoren die OASys evalueert een nieuwe minister-president kiezen, kiezen we dan voor de kandidaat die twee keer ontslagen is, slaapt tot 12 uur ’s middags, als student drugs gebruikte en elke avond whiskey drinkt, of voor de kandidaat die een gedecoreerd oorlogsheld is, vegetariër, niet rookt, soms een biertje drinkt en nooit overspel pleegde? De eerste is Franklin Roosevelt, de tweede is Hitler. ‘Does OAsys work?’, vraagt de briefschrijver zich af.

Ex-gedetineerde Charles Hanson, die veel schreef voor Inside Time, ziet ook ethische bezwaren: geen enkel systeem kan met zekerheid gedrag voorspellen. Hanson vindt ook dat bepaalde factoren in de risicotaxatie geen plek hebben, zoals huisvesting. Hiermee sluit hij aan bij de academische kritiek dat sommige factoren buiten iemands invloedssfeer liggen en mensen daar dus niet op ‘afgerekend’ zouden moeten worden. Hij heeft geen bezwaar tegen het identificeren van problemen als dat ertoe leidt dat mensen geholpen worden, zo schrijft Hanson, maar een probleem zoals werkloosheid wordt enkel geïnterpreteerd als risico en de dader bestempeld als ‘luie onderklasse’.

Hanson concludeert dat OASys dehumaniseert, omdat het mensen de mogelijkheid tot veranderen ontneemt: ‘Taking groups of offender’s human identities apart and categorising them into axis, tables, graphs and risk assessments by the use of computers […] distorts what makes up the human condition and the potential for change.’

Dossier opvragen

In de Inside Time worden ook ingezonden vragen beantwoord door juristen, onder andere over wat gedetineerden moeten doen als ze vermoeden dat hun assessment niet accuraat is. De Data Protection Act geeft gedetineerden het recht om hun dossier op te vragen. Voor 10 pond krijgt een gedetineerden het complete persoonlijke dossier toegestuurd – zo’n 61 onderdelen, inclusief het OASys-dossier. Deze wet schrijft voor dat persoonlijke data die organisaties bewaren accuraat en up-to-date moeten zijn en dat feiten moeten worden onderscheiden van evaluaties.

Gedetineerde kunnen fouten melden bij hun Offender Supervisor en als die niet thuis geeft dan bij hun Offender Manager. Als dat niet slaagt dan kunnen ze een klacht indienen bij de reclassering. Een jurist benadrukt: ‘This may seem like a lot of effort until you remember just how influential and far reaching the OASys assessment is.’ De laatste optie is om een onafhankelijke assessor in te schakelen. Die heeft niet de macht om het assessment te corrigeren, maar diens oordeel kan wel worden meegewogen in belangrijke beslissingen over de straf en vervroegde invrijheidsstelling.

Onwetendheid

Overigens is het mogelijk dat (veel?) gedetineerden niet weten van OASys. Onlangs nog schreef gedetineerde Lee M.: ‘You can imagine my surprise when after being in prison for over a year I only heard of OASys’. Ook een advocaat merkt op dat het regelmatig gebeurt dat gedetineerden niet bekend zijn met OASys. Veelvuldig worden lezers van Inside Time op het hart gedrukt inzage te vragen in hun dossier. ‘This is our lives, let’s take back some control’, aldus Lee M.

Verder komt uit de ingezonden vragen naar voren dat er onduidelijkheid is over wat er gebeurt als er fouten in het OASys-dossier zitten of de gedetineerde het niet eens is met het assessment. In enkele brieven wordt OASys een ‘locked document’ genoemd waarvan de inhoud niet gewijzigd kan worden tot het volgende (jaarlijkse) assessment. Een jurist adviseert ook om verschillende versies van het assessment te vergelijken omdat de gevangenis de OASys voor andere doeleinden gebruikt dan de reclassering, wat tot inconsistente scores kan leiden. Let erop, waarschuwen ze, dat ‘‘opinions’ don’t suddenly turn into ‘facts’!’

Rechtvaardigheid

De briefschrijvers zijn natuurlijk niet per se representatief voor de populatie Engelse gedetineerden, laat staan voor de mensen in Nederlandse gevangenissen. Maar de brieven geven wel een indicatie van mogelijke problemen met risicotaxatie. Ze geven inzicht in wat er mogelijk misgaat, maar ook in hoe ze ‘procedurele rechtvaardigheid’ ervaren. Dit is belangrijk, omdat mensen die het gevoel hebben dat ze gehoord worden, vertrouwen hebben in autoriteiten en het gevoel hebben dat beslissingen en procedures eerlijk zijn, eerder bereid zijn uitkomsten, oordelen en autoriteit te accepteren (Boone e.a. 2016). Gedetineerden die zich rechtvaardig bejegend voelen, vertonen ook minder snel wangedrag in detentie (Beijersbergen e.a., 2015).

Er zijn dus goede redenen om onderzoek te doen naar de ervaringen van Nederlandse gedetineerden met de RISc. Waar het gaat om fouten en de klachtprocedures is het vrij makkelijk om de ervaren procedurele rechtvaardigheid te vergroten. Maar de Engelse gedetineerden snijden ook enkele fundamentele kwesties van risicotaxatie aan die in lijn liggen met de kritische kanttekeningen die we terugzien in het wetenschappelijke debat. Het ethische bezwaar dat risicotaxatie ‘dehumaniserend’ is – mensen gevangen houdt in voorspellingen gebaseerd op het verleden – is niet weg te nemen door eerlijkere procedures. De ervaringen van gedetineerden kunnen dus ook reden zijn om terug te gaan naar de fundamentele vraag of het überhaupt rechtvaardig is dat we mensen onderwerpen aan risicotaxatie.

Noot: Voor deze blog heb ik gezocht op de term ‘Oasys’ via de zoekfunctie op de website insidetime.org en via het archief in alle nummers van januari 2015 tot maart 2019.