Ook dit jaar hebben alle studenten uit de master Criminologie voor het vak ‘Stedelijkheid, cultuur en criminaliteit’ een blog geschreven geïnspireerd door één van de centrale thema’s van het vak. Drie studentenblogs worden op de Rotterdam Criminology Blog gepubliceerd. Hierbij de tweede bijdrage in deze reeks van Sammie Verbeek.

De straat zonder tuinhekken
In 1996 openden mijn ouders voor het eerst de deur van een rijtjeshuis aan de Oostoever van de Sloterplas. Het huis was zo nieuw dat de tuinhekken nog niet waren gezet, dus de eerste maanden deelde onze straat één achtertuin. Onze buurt vormde een veilige enclave van middeninkomens in een wijk die destijds berucht stond om Marokkanenrellen en criminaliteit: Slotervaart. Samen met mijn zusje verzon ik in dit huis hele werelden bij elkaar, om te ontsnappen aan de verveling van opgroeien in een buitenwijk. Ironisch, aangezien onze wijk door de eerdergenoemde rellen in zowel 1998 als 2007 landelijk nieuws was.

Achteraf bezien was onze buurt de eerste stap in een proces waar de laatste jaren steeds meer aandacht voor is: gentrificatie. Kwetsbare wijken worden opgeknapt om hogere inkomens aan te trekken, in de hoop dat zij in hun verhuisdozen ook veiligheid en stabiliteit meebrengen. Slotervaart is hierdoor uitgegroeid tot een droombestemming voor ‘yuppen’, young urban professionals[1]. De vraag is echter in hoeverre de ‘oorspronkelijke’ bewoners van Slotervaart meeprofiteren van deze investeringen. Gentrificatiebeleid leidt tot felle kritiek: de investeringen zijn niet gericht op behoeften van de huidige inwoners, maar van toekomstige buurtbewoners met een grotere portemonnee.[2] Door gentrificatie stijgen huurprijzen daarnaast zodanig dat oorspronkelijke bewoners genoodzaakt zijn te verhuizen[3]. Zo zijn in onze buurt, Overtoomse Veld, de gemiddelde WOZ-waarden gestegen van €163.000 euro in 2016 tot €286.000 in 2019[4]. Stacey Sutton, associate professor stadsplanning aan de Universiteit van Illinois Chicago, stelt dat een dergelijke volksverhuizing op de lange termijn zelfs leidt tot fundamentele veranderingen in de cultuur en het karakter van een wijk[5].

Door de bomen het park weer zien
Het meest zichtbare verschil tussen het Sloterpark van vandaag en van mijn jeugd zijn de boomstroken. Waar vroeger deze stroken dichtbegroeid waren, heeft sindsdien een kaalslag plaatsgevonden. En niet zonder reden. Vrouwelijke joggers kregen te maken met intimidatie en in extreme gevallen aanranding en verkrachting, bleek uit een veiligheidsenquête in 2019. Een van de doelstellingen van de transformatie van het Sloterpark, was dan ook het versterken van de sociale veiligheid. Tijdens een inspraakavond in 2017, werd het vergroten van zicht op wandel- en fietspaden aangekaart als oplossing voor de onveiligheidsgevoelens van (met name) vrouwelijke parkgebruikers[6]. Hieronder is het verschil te zien tussen hetzelfde fietspad anno 2003 en 2020: door het kappen van bomen en planten, kan men tegenwoordig vanaf het fietspad ook het voetpad ernaast zien. Het lijken kleine aanpassingen, maar in combinatie met meer verkeer en verlichting biedt het zichtbaarheid en veiligheid. Alhoewel deze investeringen in de veiligheid een positieve ontwikkeling zijn, roept het wel de vraag op: waarom nu? Eerder speelden al andere beruchte verkrachtingszaken in het Sloterpark, respectievelijk in 2001 en 2012. En in 2006 deden meerdere vrouwen aangifte van aanranding in het park. De vraag naar dergelijke oplossingen bestond dus al.

Deze ‘vertraagde’ investeringen passen in een bredere trend in Slotervaart. In het decennium voor de gemeentelijke investeringsdrang, kampte het stadsdeel met grote maatschappelijke onrust. In 1998 braken rellen uit tussen politie en Marokkaanse jongeren, nadat de buurt al langere tijd kampte met structurele problemen zoals stijging van criminaliteit en een tekort aan voorzieningen. Minder dan tien jaar later, in 2007, brak opnieuw onheil los, nadat Bilal B. twee agenten had aangevallen met een mes en vervolgens zelf was doodgeschoten. In reactie op het incident werden onder andere politieauto’s vernield en ramen van het politiebureau in kwestie ingegooid. Sindsdien is er vanuit Gemeente Amsterdam ingezet op het bevorderen van de veiligheid in het stadsdeel, door de inzet van buurtvaders, wijkagenten en jongerenwerkers. Op de achtergrond kwam een tweede beleidstrend in Amsterdam Nieuw-West op gang: stedelijke vernieuwing. Door de wijk aantrekkelijk te maken voor de witte middenklasse, hoopte de gemeente de criminaliteit en overlast te verminderen en de leefbaarheid te vergroten[7]. In algemene zin profiteren ook huidige bewoners van dergelijke ontwikkelingen: veiligheid is een algemeen goed, het vereist geen toegangskaartje. Maar in hoeverre kunnen deze bewoners blijven profiteren van de toegenomen veiligheid, als tegelijkertijd ook de huisprijzen stijgen en het risico op gedwongen verhuizen daarmee toeneemt⁴?

Zolang de portemonnee het toelaat
Ondanks de positieve invloed op veiligheid(sgevoelens), roept de kaalslag in het park veel emoties op bij omwonenden. Het is dan ook te betwijfelen in hoeverre buurtbewoners hetzelfde besluit hadden genomen als de gemeente. Gentrificatie is veelal top-down beleid, waardoor buurtbewoners zelf geen vat hebben op hun wijk[8]. Het gebrek aan inspraak maakt ze des te meer slachtoffer van het beleid. Inmiddels hebben omwonenden zich georganiseerd in de belangenvereniging ‘Buren van het Sloterpark’ en formeel bezwaar ingediend. Er zijn twee verklaringen waarom dit voorheen niet gebeurde: ofwel eerdere buurtbewoners gaven minder om bomen, ofwel eerdere buurtbewoners beschikten niet over het ‘sociale kapitaal’ om dergelijke juridische procedures te starten. Daarmee legt de bomenkap een tweede  gevolg van gentrificatie bloot: de stijgende ongelijkheid tussen de oude en nieuwe buurtbewoners.

Zo hebben basisscholen in Slotervaart te maken met een bovengemiddeld lerarentekort in vergelijking met andere wijken in Amsterdam, met name op scholen met leerlingen met een onderwijsachterstand. Daarnaast kent Slotervaart relatief veel kwetsbare jongeren die kampen met problemen als afstand tot de arbeidsmarkt, ouders met beperkte taalvaardigheden en armoede. Met name taalachterstanden leiden tot een neerwaartse spiraal van laag schooladvies, schooluitval en beperkte baankansen[9]. Dit vergroot de ‘gesloten kansenstructuur’ voor bewoners van bepaalde etnische afkomst en een lagere sociaaleconomische status in Slotervaart, zoals ook de sociologen Wacquant en Wilson constateerden in de zwarte ghetto’s in de Verenigde Staten[10].

Door het gentrificatieproces is deze geografische ophoping van kwetsbare doelgroepen doorbroken en woont arm plots naast rijk. Als ik verder loop, kom ik een beeld tegen dat het hele probleem samenvat: een pas geopend, chique restaurant aan het water en daartegenover een leegstaand pand met rondhangende mannen. Het restaurant is momenteel gesloten door de coronamaatregelen, maar gezien de plastic tasjes en sobere kledij betwijfel ik of deze mannen anders wel binnen hadden gezeten. Dergelijke restaurants rekenen prijzen per gerecht die voor veel omwonenden gelijk staan aan het wekelijks boodschappenbudget. Zo maakt één foto de doelgroep van het gemeentelijke beleid pijnlijk duidelijk: het nieuwe Sloterpark is ook voor jou, zolang je portemonnee het toelaat.

Groeten of wegkijken
Dergelijke uitsluiting gebeurt niet alleen op basis van inkomen. De publieke voorzieningen in het park tonen welke doelgroep de gemeente hier het liefst ziet. Een diskgolf parcours, speeltoestellen, openbare zwemplekken: het lijken onschuldige vrijetijdsfaciliteiten. Diskgolven staat echter bekend als sport voor hipsters – jonge creatievelingen – en de speeltoestellen trekken met name jonge gezinnen. Opvallend, aangezien slechts 24 procent van de huishoudens van bijvoorbeeld Slotervaart Zuid kinderen heeft. Oftewel, de vraag rijst voor wie deze voorzieningen zijn: de huidige bewoners, of toekomstige bewoners?

Dat deze twee groepen cultureel gezien verschillen, is te merken aan de interactie in het park. Tien jaar geleden begon ik met hardlopen. Onderweg groette ik medehardlopers en moedigden we elkaar aan. Tegenwoordig jog ik in stilte en lijkt iedereen eerder weg te kijken, dan elkaars blik te zoeken. De jogger van tien jaar geleden was, net als ik, de buurtbewoner met te weinig geld voor de sportschool die fit wilde blijven. Nu loop ik tussen de jonge mannen die trainen voor een marathon. De gevolgen van het gentrificatiebeleid en de komst van nieuwe buurtbewoners gaan dan ook verder dan enkel veiligheid en sociaaleconomische ongelijkheid: ook de buurtcultuur is veranderd. Om de integratie van nieuwkomers goed te laten verlopen, stelt de sociologe Jacobs dat de instroom geleidelijk dient te gaan en het al bestaande buurtnetwerk behouden dient te blijven[11]. Bij gentrificatie is het te betwijfelen of aan deze twee eisen wordt voldaan: de veranderingen zijn relatief snel en de oorspronkelijke buurtbewoners worden (gedeeltelijk) weggedreven naar goedkopere wijken. In een interview benoemt activist Massih Hutak het grootste punt van verschil tussen de oorspronkelijke bewoners van Amsterdam Noord en de nieuwkomers: het groeten van voorbijgangers². Ook in Slotervaart geven oorspronkelijke bewoners aan dat de nieuwkomers hun buren zelden gedag zeggen op straat[12].  De voorspelling van Stacey Sutton lijkt te zijn uitgekomen: de samenstelling van de buurt is veranderd, en daarmee ook het onderlinge contact en de wijkcultuur⁴. Terwijl ik het einde van het Rondje Sloterplas nader, vraag ik mij af of deze veranderingen de wijk ten goede zijn geweest.

En nu?
Ik eindig de wandeling op de boulevard van de Oostoever, waar ik als kind speelde op de bankjes. Nu geniet ik zittend van het uitzicht op de overkant van het park. Destijds vertelden mijn ouders een legende over een gezonken kasteel op de bodem van de Sloterplas. Als men mij toen had gevraagd van wie de Sloterplas is, had ik zonder nadenken een antwoord gehad: de koning en koningin van het gezonken kasteel. Nu twijfel ik. En als we dan toch over vergezichten spreken: van wie is hij morgen?

[1] Rekenkamer Amsterdam (2020). De gemengde stad. Wensen, feiten en beleving. Geraadpleegd via
https://publicaties.rekenkamer.amsterdam.nl/de-gemengde-stadonderzoeksrapport/.

[2] Wiegman, M. (2020, 21 november). Massih Hutak voelt zich opgejaagd in Noord: ‘Fuck, ik wil hier niet weg!’. Het Parool. Geraadpleegd op 4 december 2020 via https://www.parool.nl/ps/massih-hutak-voelt-zich-opgejaagd-in-noord-fuck-ik-wil-hier-niet-weg~b75ebf3e/.

[3] Vigdor, J.L., Massey, D.S., & Rivlin, A.M. (2002). Does Gentrificaiton Harm the Poor? Brookings-
Wharton Papers on Urban Affairs, 2002(1), 133-182. Geraadpleegd via https://www.jstor.org/stable/25067387.

[4] Alle Cijfers (n.d.). Informatie wijk Overtoomse Veld. Geraadpleegd via https://allecijfers.nl/wijk/overtoomse-veld-amsterdam/.

[5] Sutton, S. (2015). What we don’t understand about gentrification | Stacey Sutton | TEDxNewYork [Video]. Geraadpleegd via https://www.youtube.com/watch?v=XqogaDX48nI.

[6] Stadsdeel Nieuw West (2018, 20 februari). Nota van Beantwoording Inspraak Inrichtingsplan Sloterplark Oost. Geraadpleegd via https://docplayer.nl/144696667-Nota-van-beantwoording-inspraak-inrichtingsplan-sloterpark-oost-vastgesteld-door-het-db-stadsdeel-nieuw-west-d-d.html.

[7] Çankaya, S. (2015). De ruimtelijke regulering van risicovolle burgers tijdens proactief politiewerk. In
M. Davidovic & A. Terlouw (red.), Diversiteit & Discriminatie (pp.103-121). Amsterdam,
Nederland: AUP.

[8] Chaskin, R.J., & Joseph, M.L. (2013). ‘Positive’ Gentrification, Social Control and the ‘Right to the City’ in Mixed-Income Communities: Uses and Expectations of Space and Place. International Journal of Urban and Regional Research, 37(2), 480-452.

[9] Gemeenteblad van Amsterdam, nr. 171568 (2020, 8 juli). Geraadpleegd op 15 december 2020 via
https://zoek.officielebekendmakingen.nl/gmb-2020-171568.html.

[10] Walcquant, L.J.D., & Wilson, W.J. (2013). The Cost of Racial and Class Exclusion in the Inner City. In J. Lin & C. Mele (red.), The Urban Sociology Reader (pp. 182-191). Londen, Verenigd
Koninkrijk: Routledge.

[11] Jacobs, J. (2013). The Uses of City Neighborhoods. In J. Lin & C. Mele (red.), The Urban Sociology
Reader (pp. 50-57). Londen, Verenigd Koninkrijk: Routledge.

[12] Borm, B. (2020, 31 oktober). In de Amsterdamse wijk Slotervaart dreigen twee werelden te ontstaan: ‘Op straat leven we langs elkaar heen’. Vrij Nederland. Geraadpleegd op 4 december 2020 via https://www.vn.nl/slotervaart-gentrificatie/.