Richard Staring

We zijn bekend met muren als middel om vijanden buiten de deur te houden. Een zoektocht op het internet levert al snel een overzicht van de belangrijkste muren, waaronder de Chinese muur die Chinese dynastieën tegen vijandige stammen heeft beschermd, en de zogenaamde Muren van Babylon om het toenmalige machtige handelscentrum in het huidige Irak. De Romeinen bouwden de muur van Hadrianus dwars door Engeland om het Romeinse Rijk te beschermen tegen de vijandelijke noordelijke stammen. Dichterbij is de ‘Berlijnse Muur’ uit 1961 die de scheiding tussen het Westen en het voormalige Oost Duitsland en het communistische achterland moest realiseren. Deze betonnen muur, die dwars door Berlijn heen liep en de uitstroom van bewoners uit de DDR moest stoppen, is na 1989 langzamerhand afgebroken. Wat resteren, zijn delen van de muur bespoten met graffiti, Checkpoint Charlie en het MauerPark met monumenten en foto’s van de burgerslachtoffers en omgekomen grensbewakers als stille herinnering aan een muur die stad en families uit elkaar dreef. Deze muren hebben door politieke en maatschappelijke verschuivingen hun oorspronkelijke functie verloren en zijn uiteindelijk belangrijke toeristische trekpleisters geworden. De Chinese Muur zou zelfs letterlijk ten onder kunnen gaan aan de grote aantallen toeristen. De muur van Hadrianus is onder wandelaars erg geliefd en de Berlijnse Muur wordt in elke reisgids over Berlijn als een van de hoogtepunten aangemerkt. De muren genereren inkomsten, getuigen van een zeker naïef geloof in hun kerende kracht en fungeren tegelijkertijd – zoals in het MauerPark – als een waarschuwing voor wat mensen elkaar kunnen aandoen.

De muren getuigen nu van een zekere naïef geloof in hun kerende kracht en tegelijkertijd fungeren muren ook als een waarschuwing voor wat mensen elkaar kunnen aandoen

Muren zijn echter nog steeds actueel en functioneel waarbij het centrale idee – vijanden buiten houden – nog volledig is behouden. Denk aan het ‘veiligheidshek’ (of ‘apartheidsmuur’) van 750 kilometer dat Israël op de Westelijke Jordaanoever in Palestina in 2015 heeft afgerond. De muur is onverbiddelijk getrokken en deelt Palestijnse dorpen en gemeenschappen in tweeën. Ook de hoge hekken van de Spaanse enclaves Ceuta en Melilla op de Marokkaanse kust die de inloop van Afrikaanse migranten op zoek naar een beter bestaan in Europa moeten tegenhouden, zijn berucht. Deze dubbele hekken met prikkeldraad, camera’s, lichtmasten, controleposten en bijbehorende militair personeel dateren van 1990. En oh ja, we zouden bijna Trump’s Wall op de grens van Mexico en de USA vergeten, die er overigens op verschillende delen al staat om de clandestiene migratie en criminaliteit vanuit Mexico naar de VS tegen te gaan.

Maar momenteel staan wij zelf ons mannetje waar het gaat om het bouwen van nieuwe muren om migratie te kunnen controleren. Onder invloed van de recente komst van grote aantallen vluchtelingen schieten de muren in en aan de buitengrenzen van de Europa Unie als paddenstoelen uit de grond. Zo heeft Griekenland in 2012 net als Bulgarije in 2014 een muur gebouwd langs de grens met Turkije. Hongarije heeft in 2015 op de grens met Servië een muur geplaatst en een tweede muur die de toegang tot Kroatië moet reguleren. Eind 2015 heeft Slovenië een muur op de grens met buurland Kroatië afgerond. En in 2016 is Noorwegen begonnen met een stalen muur op een verafgelegen arctische grens met Rusland om migratie af te schrikken. Het gaat al met al om ruim 1200 kilometer aan ‘anti-immigrant fences’ voor een bedrag van tenminste 500 miljoen Euro. En het eind is nog niet in zicht. Zo werd eind 2016 duidelijk dat Engeland in Calais rond de haven een vier meter hoge muur wil bouwen om de clandestiene overtocht naar Engeland te bemoeilijken.

Muren zijn slechts onderdeel van een veel breder pakket aan maatregelen en vormen van toezicht die internationale migratie moeten controleren en beheersen en het merendeel van de ‘illegale vreemdelingen’ komt gewoon met visum om vervolgens langer te blijven. Maar dat roept wel de vraag op hoe de populariteit van deze ‘old school’ methode om vreemdelingen buiten te houden, moet worden begrepen. Er is veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de effecten van migratiecontrole en het opwerpen van fysieke belemmeringen zoals muren op de mobiliteit van migranten. Dit onderzoek laat een aantal gemeenschappelijke uitkomsten zien (Andreas, 2009; De Haas, 2016, 2008; Staring et al., 2005; Van Liempt & Doomernik, 2006).

Allereerst de constatering dat het opwerpen van fysieke muren of andere barrières de mobiliteit van migranten weliswaar (tijdelijk) beïnvloedt, maar de bestaande migratiedruk onveranderd laat. Muren leiden dus primair tot verplaatsing van de migratiebewegingen. De belangrijkste achterliggende reden is dat muren niets veranderen aan de structurele mondiale ongelijkheid en individuele omstandigheden die aan de basis van het migratieproces liggen. Niet alleen zetten conflicten, armoede en economische herstructurering in de landen van herkomst mensen aan tot migratie, ook bestaat er een vraag naar ongeschoolde goedkope arbeid in onze westerse economieën, waar wij zelf niet aan willen of kunnen voldoen.

In de tweede plaats geeft het creëren van muren macht aan criminele netwerken. Overheden creëren een immigratie industrie waarin allerlei spelers en ook criminele netwerken opstaan om het slechten van moeilijk passeerbare grenzen mogelijk te maken. Dat mensensmokkelaars lang niet altijd zachtzinnig met hun klanten omgaan, illustreert het grote aantal doden in de Middellandse Zee.

In de derde plaats worden met het plaatsen van muren migranten kwetsbaarder en neemt hun kans op slachtofferschap toe. Zo sturen ‘muren’ migranten niet alleen in de gammele bootjes en laadruimtes van smokkelaars, maar leiden ze veelal ook tot verplaatsing van routes waarbij de risico’s voor de migranten vaak groter worden. Zo leidde het plaatsen van de eerder aangehaalde landmuur tussen Griekenland en Turkije er toe dat migranten massaal de meer zuidelijke route over zee namen wat onmiddellijk resulteerde in een groter aantal dodelijk slachtoffers.

Deze uitkomsten ondersteunen het bouwen van muren niet. Maar wellicht vergis ik me dan in de symbolische werking, omdat het bij velen tenminste de illusie biedt dat individuele Europese landen iets doen en krachtig optreden tegen de ongebreidelde binnenkomst van migranten. De Berlijnse Muur heeft bovendien laten zien dat overheden met muren heel effectief in staat zijn om ‘behoudens enkele incidenten’ gebieden af te sluiten voor ongewenste vreemdelingen. De vraag is of je een dergelijke samenleving jezelf en de toekomstige generaties gunt. Nu is de Berlijnse Muur wat anders dan een strakke muur om Europa, maar in de kern natuurlijk niet. Waar we nu tijdens onze vakanties naar ‘musea-muren’ gaan om ons daar te verwonderen en stil te staan bij de gruwelijkheden van het verleden , bouwen we tegelijkertijd volop nieuwe muren om de nieuwe ongewenste migranten tegen te houden . Het is de vraag of en wanneer deze muren tot ‘musea-muren’ zullen verworden en op hun beurt onze kinderen en andere toeristen zullen aantrekken, die zich mogen verbazen over ons onvermogen nu.

De uitkomsten van onderzoeken ondersteunen het bouwen van muren niet