Willem-Jan Verhoeven

Uiteindelijk, na lang trekken en zeuren en zeiken heb je het gezegd! (verhoorfragment)

Detectives en crime series laten vaak een geromantiseerd beeld zien van het verdachtenverhoor. In bijna alle gevallen eindigt het verhoren van verdachten met een bekentenis die door de rechercheurs is afgedwongen of uitgelokt. In de wat oudere films bekennen verdachten na een verhoor waarin een fel licht in hun gezicht wordt geschenen en rechercheurs dreigend over hen heen hangen en schreeuwend om antwoorden vragen. Zo’n manier van verhoren wordt ook wel Third Degree genoemd. In veel moderne crime series bekennen verdachten nadat de rechercheurs hen hebben geconfronteerd met overweldigend bewijs verkregen met behulp van de nieuwste forensische technologie. Gebruiken rechercheurs daadwerkelijk veel pressie tijdens het verdachtenverhoor? Wat is het belang van bewijsmateriaal voor het succesvol uitvoeren van een verdachtenverhoor? Hoe effectief zijn verdachtenverhoren in het verkrijgen van een bekentenissen? Uit de weinige cijfers die voor Nederland bekend zijn, blijkt dat veel verdachten een bekennende verklaring afleggen tijdens het verhoor. Het percentage volledige bekentenissen loopt uiteen van 32% in zedenzaken tot 82% bij valsheid in geschrifte. De vraag is echter in welke mate rechercheurs met hun verhoortechnieken hebben bijgedragen aan het verkrijgen van die bekentenissen.

Er bestaat in Nederland weinig inzicht in de effectiviteit van verhoormethoden. Om aan die kennisbehoefte tegemoet te komen, heb ik samen met Elisa Duinhof, Anastasia de Bloeme en Joyce de Koning een veldstudie uitgevoerd waarin daadwerkelijk uitgevoerde verdachtenverhoren zijn bestudeerd. Op basis van een uitgebreide literatuurstudie, 54 letterlijk uitgewerkte verdachtenverhoren en veertien geïnterviewde rechercheurs is een analyse gemaakt van de wijze waarop de verklaring van de verdachte voortkomt uit de interactie tussen rechercheurs en de verdachte. Dit heeft een gedetailleerd beeld opgeleverd van de manier waarop de uitvoering van verdachtenverhoren samenhangt met de verklaringsbereidheid van verdachten en van de consequenties die de aanwezigheid van advocaten heeft.

Effectief verhoor zonder druk

Uit het onderzoek is naar voren gekomen dat rechercheurs proberen met behulp van verschillende verhoorstijlen een verklaring van de verdachte te verkrijgen. En het moet gezegd worden dat daarbij wel eens wat harder wordt gepraat, met de armen wordt gezwaaid en wordt gemopperd door rechercheurs, maar de ongeoorloofde druk die met de Third Degree op de verdachte wordt uitgeoefend zijn we niet in het onderzoek tegengekomen. Deze manier van verhoren is in Nederland ook niet toegestaan. Wel proberen rechercheurs verdachten op andere manieren onder druk te zetten door bijvoorbeeld in te spelen op het geweten en de emoties en de verdachte te misleiden met suggestieve vragen en hypothetische situaties. Een interessante bevinding daarbij is dat niet meer informatie over de zaak wordt verkregen door de verdachte met dit soort verhoorstijlen onder druk te zetten.

Je moet altijd maar hopen dat je veel bewijs hebt. Want anders doe je al heel snel een beroep op de normen en waarden van de verdachte. En dan zit je eigenlijk aan de verliezende kant natuurlijk. (rechercheur)

Rechercheurs gebruiken ook verhoorstijlen die neutraler zijn door open vragen te stellen en gebruik te maken van beschikbare technische en tactische aanwijzingen. Met deze open en neutrale manier van verhoren wordt daarentegen wel meer informatie over de zaak verkregen. Dit is geen grote verrassing aangezien Hanns Joachim Scharff al tijdens de Tweede Wereldoorlog door vriendelijk te zijn, niet aan te dringen, de illusie te wekken alles al te weten en de bevestiging/weerlegging tactiek veel informatie heeft gekregen van neergeschoten geallieerde piloten. Recent experimenteel onderzoek heeft aanwijzingen gevonden voor het succes van de Scharff techniek in de context van het vergaren van inlichtingen van terreurverdachten. Het is nog onduidelijk in hoeverre de Scharff techniek in de alledaagse politiepraktijk werkt. Een belangrijke voorwaarde is dat voorafgaand aan het verhoor voldoende informatie bekend is om de illusie te kunnen wekken alles al te weten. Hoewel steeds meer bewijs voorafgaand aan het verhoor wordt verkregen door forensische onderzoek, is het nog niet zo ver dat in elke zaak voldoende bewijs beschikbaar is om de Scharff techniek met succes te gebruiken.

Efficiënt verhoor met de advocaat

Op 27 februari 2017 is de aanwezigheid van de advocaat bij het verhoor in veel gevallen een feit geworden door de inwerking getreden Wet raadsman bij het politieverhoor. Advocaten zullen hierdoor vaker dan voorheen bij het verdachtenverhoor aanwezig zijn. Volgens voorstanders van de aanwezigheid van de advocaat vormt de raadsman een waarborg tegen door de politie uitgeoefende (ongeoorloofde) druk. Tegenstanders benadrukken echter dat de aanwezigheid van de raadsman het verhoor te veel verstoort en de waarheidsvinding zal belemmeren. Dit zou een vermindering van de effectiviteit van het verdachtenverhoor met zich kunnen brengen. Ons onderzoek laat zien dat rechercheurs maar beperkt hun manier van verhoren aanpassen wanneer de advocaat bij het verhoor aanwezig is. Inspelen op de emoties van de verdachte wordt bijvoorbeeld minder vaak als verhoorstijl gebruikt tijdens verhoren met een advocaat in vergelijking met verhoren zonder een advocaat.

Ook als het gaat om het gedrag van verdachten zien we weinig verschillen tussen verhoren met en zonder een advocaat. Verdachten maken niet vaker gebruik van hun zwijgrecht wanneer de advocaat bij het verhoor aanwezig is en ze verklaren ook niet minder over de zaak. Wel is het interessant dat verdachten tijdens een verhoor met de advocaat minder om de zaak heen lijken te draaien dan tijdens verhoren zonder de advocaat. Rechercheurs omschrijven dit ook wel als “praten om het praten en van de boel afleiden”. Het lijkt er dus op dat verhoren met een advocaat efficiënter kunnen verlopen zonder dat dit ten kosten gaat van het verkrijgen van informatie over de zaak.

Het verdachtenverhoor in de toekomst

Het verdachtenverhoor heeft altijd voor discussie gezorgd. De discussie gaat voornamelijk over manieren van verhoren die valse verklaringen opleveren. Dit soort verhoormethoden kunnen grote gevolgen hebben voor verdachten en het vertrouwen in de rechtspleging zoals is gebleken uit spraakmakende gerechtelijke dwalingen als de Puttense moordzaak en de Schiedammer parkmoord. De discussie lijkt nu te verschuiven naar de vragen of het verdachtenverhoor nog wel zin heeft met een advocaat erbij en nog wel nodig is gezien de toename van de mogelijkheden om met forensisch onderzoek voldoende bewijsmiddelen te vergaren. Hoewel ons onderzoek laat zien dat de aanwezigheid van de advocaat niet zorgt voor grote veranderingen is het niet ondenkbaar dat advocaten zich na verloop van tijd steeds meer met het verhoor zullen gaan bemoeien. Daarnaast is ook de technologische ontwikkeling in volle gang. Het verdachtenverhoor zal daardoor niet direct overbodig of zinloos worden maar zal wel een andere invulling krijgen. Extra aandacht voor het verder ontwikkelen van verhoormethoden is daarbij van belang.

Het rapport van het onderzoek naar de effectiviteit van verhoormethoden kan via deze link worden gedownload.

Voor mediaberichtgeving over het onderzoek naar de effectiviteit van verhoormethoden zie onderstaande links:

• Interview in De Ochtendspits op BNR nieuwsradio
• in Het Nederlands Dagblad
• Artikel op Nu.nl
• Interview in De EHBO-show op Radio 2