Wytske van der Wagen

“Throughout human history, we have been dependent on machines to survive. Fate, it seems, is not without a sense of irony” (quote Morpheus, uit de film The Matrix)

Er wordt wel eens gezegd, dat sciencefictionfilms hun tijd ver vooruit zijn. Een bekend voorbeeld is de film Minority Report, waarin misdaad wordt opgelost voordat het überhaupt plaatsvindt. Dit leek aanvankelijk vergezocht, maar lijkt toch echt werkelijkheid te worden nu de politie over computersystemen beschikt die kunnen voorspellen op welke locaties delicten gaan plaatsvinden. Maar, hoe zit het eigenlijk met de voorspellende waarde van sciencefictionfilms waarin computers of machines zich juist tegen ons keren (zoals bijvoorbeeld de Matrix trilogie), films waarin zelfdenkende computers mensen gijzelen (2001: A Space Odyssey) en films waarin mens en machine met elkaar versmelten (The Terminator)? Zijn we inmiddels in een tijd beland waarin scenario’s uit dit soort films werkelijkheid worden? En als dat zo is, wat zouden we in dat geval als criminologen daarmee moeten doen, ook in theoretisch opzicht? In deze bijdrage sta ik bij deze vragen stil en zal ik een aantal aspecten uit mijn promotieonderzoek getiteld ‘From Cybercrime to Cyborg crime’ bespreken.

Om maar gelijk terug te komen op de vraag of bovenstaande films wel of niet als fictie beschouwd moeten worden: van een echte ‘rise of the machines’ of een ‘oorlog tussen mens en machine’ is momenteel nog geen sprake. Toch zijn er de laatste jaren zeker wel wat criminele verschijnselen opgekomen die enige trekken van dit genre vertonen. Gedacht kan worden aan zogenaamde botnets: netwerken of legers van geïnfecteerde computers of ‘zombiecomputers’ aangestuurd door een zogenaamde ‘botherder’, die o.a. kunnen worden ingezet om andere systemen aan te vallen. Deze netwerken kunnen alleen uitgeschakeld worden als zowel de mens, de technologische infrastructuur en de besmetting op de computers gestopt worden (zie Van der Wagen & Pieters, 2015). En wat te denken van ransomware? Dit betreft een type malware die op afstand je computer of computergegevens gijzelt en net als botnets hele systemen en infrastructuren plat kan leggen. Ook hierin zie je toch een zeker futuristisch element terugkomen. Hackers – die vaak terecht of niet als daders van deze vormen van cybercrime worden gezien – hebben in zekere zin ook wel wat weg van een ‘cyborg figuur.’ Zij worden zoals ook Sherry Turkle dat al eerder beschreef, ‘één met de machine’ in de zin dat zij niet slechts een instrumentele relatie met technologie hebben. Computertechnologie stelt een hacker bijvoorbeeld in staat om nieuwe grenzen en mogelijkheden te verkennen: die van het eigen kunnen en ‘zijn’, die van de techniek, maar ook de grenzen tussen goed en kwaad.

De vraag rijst dan ook of bestaande criminologische theorieën die ooit ontwikkeld zijn in het pre-digitale tijdperk uit de voeten kunnen met vormen van criminaliteit of deviantie waar technologie een hele prominente rol speelt. In hoeverre hebben zij nog verklaringskracht? Wordt het niet eens tijd dat wij als criminologen ook onze grenzen verleggen?

Wordt het niet eens tijd dat wij als criminologen ook onze grenzen verleggen?

In mijn onderzoek pleit ik voor dat laatste, en  stel ik een drietal met elkaar samenhangende beperkingen van bestaande criminologische theorieën aan de kaak. Ten eerste constateer ik dat de criminologie voornamelijk een instrumentele rol toeschrijft aan technologie. Dit impliceert dat ‘actorschap’ eigenlijk vooral aan de mens wordt toegekend alsook dat wordt verondersteld dat hij/zij de volledige controle heeft over de technologie. Zoals we bij fenomenen als botnets zien is, ligt dat toch wat gecompliceerder en is er eerder sprake van een wisselwerking (zie Van der Wagen & Pieters, 2015). Ten tweede is de criminologie nog steeds erg antropocentrisch ingesteld en zijn er nog weinig concepten in de criminologie waar de relatie, interactie en verweving tussen mens en technologie centraal staat. Ten derde, verbonden met voorgaande, stel ik dat de criminologie nog wel een erg sterk dualistisch denkkader heeft. Het hanteert bijvoorbeeld een vrij strikt onderscheid tussen mens en technologie en tussen dader en slachtoffer als entiteit. Dit soort scheidingen lijken niet meer heel productief te zijn waar het gaat om vormen van cybercrime waarbij mensen allianties met de techniek aangaan en waarbij geïnfecteerde machines – c.q. ‘victimized machines’ – vervolgens als aanvaller fungeren.

Om deze tekortkomingen het hoofd te bieden en toch ook te streven naar een conceptuele uitbreiding doe ik in mijn onderzoek een beroep op de Actor-Netwerk Theorie van Bruno Latour. Dit is een kritisch en constructivistisch perspectief dat juist wil afrekenen met het antropocentrische, dualistische en reductionistische karakter van veel bestaande benaderingen. Het is geen ‘theorie’ in de traditionele zin van het woord, maar vooral een lens die je op een bepaalde manier naar fenomenen laat kijken. De (hybride) relatie, interactie en versmelting van mens en technologie is een belangrijke pijler van deze lens, wat het daarom een zeer passend en ‘thought provoking’ perspectief maakt in de context van cybercrime. In mijn onderzoek exploreer ik dit perspectief in verschillende casestudies en laat ik de toegevoegde waarde ervan zien. Al met al denk ik dat de criminologie, tenminste als zij ook van waarde wil zijn voor (toekomstig) criminologisch onderzoek naar high tech crime, niet alleen kritisch naar zichzelf moet kijken, maar ook meer vooruit moet gaan denken. In die zin kan zij ook nog wel wat opsteken van de sciencefiction films, ook al lijken ze in eerste instantie nog zo ver van de realiteit af te staan.